Accueil / Agenda / Discours d’introduction de Sa Majesté la Reine à l’occasion du « Symposium de Sa Majesté la Reine »

Discours d’introduction de Sa Majesté la Reine à l’occasion du « Symposium de Sa Majesté la Reine »

24 juin 2022

Excellences,
Mesdames et Messieurs,

La santé mentale est primordiale pour le développement optimal de chacun. C’est aussi une composante essentielle de la santé, reprise dans les objectifs de développement durable des Nations Unies.

L’Organisation Mondiale de la Santé la définit comme un état de bien-être qui permet de réaliser son potentiel cognitif et émotionnel, de faire face aux difficultés normales de la vie, de réaliser un accomplissement personnel et de s’intégrer dans la société afin d'apporter une contribution à la communauté. 

« Il n’y a pas de bonne santé sans une bonne santé mentale » : cette formule de l’OMS met en relief les interactions entre le corps, l’esprit et le contexte social dans l’apparition et le développement de problèmes psychiques et physiques.

Un être humain sur trois est un enfant ou un adolescent. Or, nous le savons, ceux-ci sont particulièrement vulnérables à la souffrance psychique. La prévalence des troubles mentaux chez l’enfant et l’adolescent est en augmentation constante. Au niveau mondial, pour les moins de 18 ans, l’OMS l’évalue entre 15 et 20%. C’est davantage que la leucémie, le diabète et le SIDA pris ensemble pour la même tranche d’âge. 4 à 6% de ces jeunes ont besoin de soins professionnels, qui, souvent, ne leur sont pas accessibles.  Mais des données plus nombreuses et plus précises manquent encore pour établir un tableau complet de la situation dans notre pays et pour adapter en conséquence l’offre de soutien et de soins.

De plus, la crise du COVID, les confinements et la hausse des violences familiales ont particulièrement affecté les jeunes, leur développement et leur autonomie, mais aussi leur santé mentale. Face à des services saturés et à des listes d’attente interminables, ils ont souvent peiné à trouver le soutien nécessaire. Les appels à l’aide et les signes de désespoir, tels que les tentatives de suicide ou les automutilations, les troubles alimentaires, en particulier l’anorexie mentale, et les conduites à risque se sont multipliés.

La moitié des troubles mentaux constatés chez l’adulte sont apparus avant l’âge de 14 ans et les trois quarts de ceux-ci, avant 25 ans.

On considère que ces troubles survenus dans l’enfance et ceux associés aux addictions sont responsables de la perte d’un quart d’années de vie en bonne santé pour les individus qui en souffrent. Deux périodes de la vie méritent une attention particulière : les 1.000 premiers jours (de la conception à l’âge de deux ans) et la période de l’adolescence et de la transition vers l’âge adulte. Ce sont deux moments où les facteurs de son environnement familial et social jouent un rôle crucial dans le développement du cerveau de l’enfant ou du jeune.

 

Mesdames, Messieurs

Nous ne naissons pas tous avec les mêmes chances.  Mais nous devrions tous pouvoir bénéficier de bienveillance, d’attention et de soins si nous en avons besoin. Dans notre pays, il est aisé de se faire soigner pour une appendicite, pour de l’asthme ou pour une fracture. Pourquoi est-il en revanche si difficile, voire parfois considéré comme honteux, de demander de l’aide si l’on a des idées noires, si l’on veut se faire du mal, si l’on on se sent complètement isolé ou submergé par l’anxiété ?

Pourquoi les difficultés psychologiques sont-elles encore vues comme une faiblesse ou un tabou ?

Face aux problèmes de santé mentale, un changement d’attitude s’impose. La société tout entière devrait devenir le vecteur de ce changement. Il faut aussi porter un regard neuf sur la santé mentale des enfants et des jeunes pour leur faciliter l’accès au soutien et aux soins dont ils ont besoin. Développons une culture dans laquelle il est normal d’exprimer ses émotions et ses sentiments, et, si nécessaire, de demander de l’aide; dans laquelle les souffrances, physiques et psychiques, sont traitées sur un pied d’égalité ; dans laquelle la fragilité peut aussi être considérée comme une force.

La prévention des troubles mentaux chez l’enfant et l’adolescent est d'une importance capitale. Les effets du stress prolongé sur le développement du cerveau du jeune enfant, en lien avec des évènements de vie problématiques, se répercuteront durant toute sa vie, non seulement sur sa santé mentale, mais aussi sur ses différents systèmes biologiques : immunitaire, cardio-vasculaire, neuroendocrinien ou métabolique.

La recherche scientifique nous indique que la prévention peut éviter, ou du moins réduire, de nombreuses souffrances physiques et psychologiques, y compris à un âge plus avancé. Par exemple, les dépressions et les troubles de l’anxiété, la tendance au suicide, les addictions graves ou la délinquance, mais aussi les affections cardio-vasculaires.

Cette prévention implique de repérer très tôt les difficultés développementales et de prendre en compte de nombreux paramètres : biologiques et génétiques, cognitifs et intellectuels, émotionnels, relationnels et environnementaux, socio-économiques, mais aussi éducatifs et culturels.

La prévention primaire et la détection précoce des facteurs de risque sont cruciales pour initier, à temps, les actions nécessaires au bien-être de l’enfant ou du jeune et de ses parents, y compris sur le long terme. Celles-ci sont bénéfiques non seulement pour les conditions de vie et d’insertion des jeunes concernés, mais pour la société dans son ensemble. Un enfant confiant en soi devient lui-même générateur d’équilibre pour son entourage et, plus tard, pour ses propres enfants. Un grand nombre d’enfants suivis précocement échapperont, lorsqu’ils seront plus grands, ou adultes, au circuit des soins chroniques.

Pour éviter que ces programmes d’observation et de détection aient des effets stigmatisants, il est préférable d’offrir les mêmes types de programmes à chacun, à chaque famille, dès la grossesse et la petite enfance.

Hoe kan men de vroege tekenen van psychopathologie herkennen? Hoe kan men snelle en hoogwaardige hulp opzetten voor gezinnen in moeilijkheden en in situaties van psychologische en sociale kwetsbaarheid? Alle sectoren van onze samenleving moeten zich inzetten om mentaal welzijn te bevorderen en psychische problemen te voorkomen.

De psychosociale kwetsbaarheden van ouders kunnen ook een bron van omgevingsstress zijn voor het kind. De kinderklinische praktijk leert ons dat overmatig huilen, voedingsproblemen, slaapstoornissen, gedragsstoornissen en somatische problemen bij (zeer) jonge kinderen zeer vaak geen somatische oorzaak hebben, maar meestal te wijten zijn aan een verstoring van het psychisch en emotioneel welzijn van het kind.

Emotionele mishandeling of verwaarlozing tijdens de eerste zes maanden van het leven leidt bij bijna de helft van de kinderen op de leeftijd van drie jaar tot psychologische ontwikkelingsproblemen en sociale gedragsstoornissen, met latere gevolgen als geweldpleging en asociaal gedrag.

We moeten ervoor zorgen dat er altijd adequate hulp beschikbaar is om te voorkomen dat kinderen en jongeren afhaken en het contact met de samenleving verliezen.

Ieder kind of jongere heeft recht op toegankelijke, professionele, kwalitatieve en ononderbroken geestelijke gezondheidszorg, afgestemd op zijn behoeften en bij voorkeur in zijn woon- en leeromgeving.

Hoewel er al veel stappen zijn gezet, is verdere vooruitgang nodig om de behandeling van ouders te integreren met de zorg voor kinderen. Door de organisatorische aspecten van de geestelijke gezondheidszorg is deze aanpak niet altijd mogelijk. Gelet op de ouder-kindrelatie en de transgenerationele overdracht van psychopathologie is een integratie van zorg op gezinsniveau echter noodzakelijk.

Bovendien gebeurt de ondersteuning van kinderen en jongeren nog niet op een holistische manier: somatische en psychische zorg worden nog steeds veelal gescheiden aangeboden. Een benadering die tegelijk biologisch, psychologisch, sociaal en cultureel is, is essentieel omdat in de kindertijd lichaam en psyche innig verbonden zijn en emotionele problemen zich kunnen uiten als lichamelijke klachten.

Dit model van geïntegreerde zorg moet gebaseerd zijn op een participatieve benadering die rekening houdt met de subjectieve ervaringen van het kind of de jongere om een diagnose te stellen of een behandeling aan te bevelen.

In het algemeen zorgt een grotere betrokkenheid van kinderen en jongeren bij het maatschappelijk leven voor een breder democratisch draagvlak. Dit versterkt hun capaciteiten en vaardigheden in het oplossen van problemen, in communicatie en in het ontwikkelen van hun identiteit. Hen actief betrekken bij de geestelijke gezondheidszorg en bij de manieren van opvang van jongeren in moeilijkheden, draagt ook bij tot destigmatisering. Dit participatieve proces vergemakkelijkt onder meer het geleidelijk verwerven van verantwoordelijkheden op individueel en collectief niveau en draagt ertoe bij dat jongeren zich minder alleen, minder “anders” en minder verloren voelen.

Jongeren vragen vooral om interventies vanuit de basisschool, vergelijkbaar met die welke in sommige gevallen aangeboden worden in het secundair onderwijs. Ze willen hun gedachten en gevoelens kunnen delen. Ze willen praten over hun zwakke punten maar ook over hoe ze ermee kunnen leven en ze kunnen omzetten in sterke punten. Maar ze willen vooral praten over hun talenten, hun wensen en hun plannen voor de toekomst. Ze willen iets bereiken en vertrouwensrelaties uitbouwen.

Ze vragen ook om meer laagdrempelige informatie over hun bezorgdheden en, indien nodig, over het aanbod van opvang, luisterbereidheid, steun, hulp en zorg.

Het betrekken van kinderen en jongeren zelf bij het zorgproces verdient dus bijzondere aandacht. Jongeren vragen niet om over hen te praten, maar met hen. Het is ook daarom dat het programma van dit symposium uitgewerkt is in samenspraak met kinderen en jongeren, tot ieders tevredenheid.

Onze samenleving moet rekening houden met de sterke punten en de talenten van jongeren. Zij moet hen helpen bij het realiseren van hun dromen en hun projecten, bij het ontwikkelen van de nodige vaardigheden, ook om hun weerbaarheid te versterken. We moeten meer de nadruk leggen op participatie - in een sectoroverschrijdende aanpak, met families en naasten; dit geldt voor onderwijs, werk en vrije tijd.

 

Dames en Heren

Investeren in geestelijke gezondheidszorg voor kinderen en jongeren betekent ook investeren in preventie en in bevordering van de bredere geestelijke en lichamelijke gezondheid.

België heeft in 2015 de geestelijke gezondheidszorg voor kinderen en jongeren hervormd. Er zijn heel wat veelbelovende initiatieven ontstaan. Projecten die hun meerwaarde hebben bewezen, moeten in de toekomst een structurele verankering vinden, die de continuïteit van het inspelen op de behoeften van kinderen en jongeren garandeert. We moeten verder op deze weg en de integratie van alle betrokken actoren versterken. Onze aanpak moet gericht zijn op alle sectoren, ook buiten de geestelijke gezondheidszorg: onderwijs, welzijn (ook van gezinnen), sport en culturele activiteiten, buitenschoolse activiteiten, … die aandacht besteden aan het welzijn van kinderen en jongeren.

De opleiding van iedereen die met kinderen en jongeren omgaat, is essentieel, zodat men in een interdisciplinaire context kan samenwerken. Men moet elkaars vaardigheden kunnen begrijpen en respecteren en holistisch te werk gaan, rekening houdend met de verschillende determinanten van geestelijke gezondheid, preventie en vroege opsporing van psychisch lijden bij kinderen en jongeren.

Wij allen, ouders, familieleden, vrienden, leerkrachten, opvoeders, zorgverleners, verantwoordelijken op verschillende niveaus, moeten luisteren naar kinderen en jongeren, hen raadplegen, hen respecteren, hen steunen en, indien nodig, hun de nodige zorgen aanbieden.

Instellingen zoals de Koninklijke Academies voor Geneeskunde van België kunnen wetenschappelijke projecten over geestelijke gezondheid stimuleren en ondersteunen om de processen met betrekking tot preventie, diagnose en behandeling op basis van wetenschappelijk bewijs te verbeteren.

De samenleving als geheel moet zich afvragen welke plaats ze vrijmaakt voor de optimale ontwikkeling van jonge kinderen en welke rol kinderen en jongeren kunnen spelen in de ontwikkeling van maatregelen die hen aanbelangen.